Anadolu coğrafyası, jeolojik oluşumu gereği son derece özel bir yapıya sahiptir. Dünyanın en aktif tektonik kuşaklarından biri olan Alp-Himalaya deprem kuşağı üzerinde yer almaktadır. Bu nedenle, coğrafi konum topraklarımızı derinden etkilemektedir. Binlerce yıldır medeniyetlere beşiklik eden topraklarımız, ne yazık ki sürekli bir sismik tehdit altındadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi tarihi zenginliğiyle öne çıkar. Ancak, Adıyaman bu bölgenin sismik açıdan en kritik şehirlerinden biridir. Sismik hareketlilik burada son derece yoğun seyreder. Sonuçları en ağır hissedilen merkezlerden biri olması tesadüf değildir; 6 Şubat 2023 tarihi şehir için bir milat niteliği taşır. Kahramanmaraş merkezli depremler, deprem gerçeğini net bir şekilde ortaya koymuştur. Böylece, Adıyaman’ın deprem riski tüm açıklığıyla ortaya çıkmıştır. Ardından, şehrin yapı stoğu tartışmaya açılmıştır. Zemin özellikleri ve afet yönetimi eksiklikleri fark edilmiştir. Bu bağlamda, bu kapsamlı raporda konuyu derinlemesine inceleyeceğiz. Adıyaman’ın jeolojik yapısını ele alacağız.
Ayrıca, fay hatlarına olan yakınlığına bakacağız. Zemin sıvılaşması problemlerini değerlendireceğiz. Sonuç olarak, gelecekte alınması gereken önlemler tartışılacak ve Adıyaman’ın deprem riski tüm boyutlarıyla, bilimsel veriler ışığında derinlemesine analiz edilecektir.
1. Bölüm: Adıyaman’ın Tektonik Konumu ve Jeolojik Yapısı
Adıyaman, jeolojik olarak son derece kritik bir bölgede bulunur. Şehir, Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı etkisi altındadır. Aynı zamanda, Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF) bölgeyi şekillendirir. Şehrin depremselliğini anlamak hayati önem taşır. Bunun için, öncelikle bölgeyi çevreleyen levha hareketlerinin analiz edilmesi gerekir.
Adıyaman Deprem Riski: Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF) ve Adıyaman
DAF, Türkiye’nin en aktif iki kırığından biridir. Adıyaman il sınırlarının kuzeyinden ve batısından geçmektedir.
- Yakınlık: Adıyaman şehir merkezi DAF’ın ana kollarına çok yakındır. Özellikle, Gölbaşı-Türkoğlu segmenti şehre tehlikeli derecede yakındır. Bununla birlikte, Çelikhan-Erkenek segmenti de oldukça yakındır. İşte bu yakınlık, sismik dalgaları doğrudan etkiler. Kırılma anında dalgalar az sönümlenir. Böylece, şehre şiddetli şekilde ulaşır.
- Gölbaşı ve Çelikhan: Adıyaman’ın bu iki ilçesi yüksek riskli bir konumdadır. Doğrudan fay hattının üzerinde bulunmaktadırlar. DAF, Gölbaşı ilçesindeki göllerin oluşum sebebidir. Tektonik göller bu sayede oluşmuştur. Fay, ilçe merkezini boydan boya keser. Bu durum, risk haritasını ciddi şekilde etkiler. Adıyaman’ın deprem riski haritasında bu ilçeler “kırmızı bölge”de (veya en yüksek risk grubunda) yer alır. Yani, en yüksek risk grubu içindedirler.
- Enerji Birikimi: Arap Levhası kuzeye doğru hareket eder. Bu hareket, Anadolu Levhası’nı sıkıştırır. Sonuçta, DAF üzerinde enerji birikimi oluşur. Bu enerji periyodik olarak açığa çıkar. Genellikle, büyük depremlerle (7.0 ve üzeri) boşalır.
Adıyaman Deprem Riski: Bitlis-Zagros Bindirme Kuşağı
Adıyaman’ın kuzeyinde başka bir yapı daha vardır. Bu yapı, şehri sismik açıdan sıkıştırır. Bu yapı Bitlis-Zagros Bindirme Kuşağı’dır. Bu kuşak, iki kıtasal levhanın çarpıştığı bölgedir. Yer kabuğu burada kıvrılarak yükselir. Bölgedeki bindirme fayları DAF kadar büyük değildir. Ancak, sık aralıklarla deprem üretirler. Orta ve büyük şiddette deprem üretme potansiyelleri vardır. Özellikle, Samsat bölgesi bu sistemle ilişkilidir. Kahta bölgesi de sismik aktivitelerden etkilenir.
Adıyaman Deprem Riski: Bozova Fayı ve İkincil Kırıklar
Adıyaman’ın deprem riski sadece DAF ile sınırlı değildir. Ayrıca, şehrin güneyinde Bozova Fayı bulunur. Batısında da ikincil faylar yer alır. Atatürk Barajı havzasındaki yerel kırıklar da risk oluşturur. Bu fayların deprem periyotları daha uzundur. Potansiyel büyüklükleri DAF’a göre düşüktür. Ancak, yerel zemin koşulları önemlidir. Zemin koşullarının da etkisiyle yıkıcı sonuçlar yaratabilirler.
2. Bölüm: 6 Şubat Depremleri ve Adıyaman’da Yıkımın Analizi
6 Şubat 2023 tarihi önemlidir. Adıyaman için bir milat niteliğindedir. Pazarcık (7.7 Mw) merkezli deprem şehri vurdu. Ardından, Elbistan (7.6 Mw) merkezli deprem de etkiledi. Sonuçta, Adıyaman’da büyük bir felaket yaşandı. Bu depremlerin analizi şarttır; çünkü bu analiz, Adıyaman’ın deprem riski parametrelerini anlamak için hayati önem taşır.
Adıyaman Deprem Riski: Neden Bu Kadar Yıkıldı?
Depremin merkez üssü Kahramanmaraş idi. Ancak Adıyaman’daki yıkım oranı çok yüksekti; hatta bazı bölgelerde merkez üssünden daha fazlaydı. Bunun bilimsel nedenleri şunlardır:
- İvme Değerleri (PGA): Deprem sırasında “En Yüksek Yer İvmesi” ölçüldü. Değerler, Adıyaman’da tasarım sınırlarının (veya öngörülerinin) üzerine çıktı. Neredeyse yer çekimi ivmesine yaklaştı. Bazı bölgelerde bu gücü aştı. Bu güç, binalara yük bindirdi. İnanılmaz bir yatay yük oluştu.
- Yönelim Etkisi (Directivity Effect): Fay kırılması enerji açığa çıkardı. Enerji kırılma yönü boyunca odaklandı. DAF’ın Erkenek segmenti ve hemen ardından Gölbaşı segmenti de kırıldı. Böylece şok dalgaları Adıyaman havzasına yöneldi.
- Çoklu Şok: İki büyük deprem, yaklaşık 9 saat arayla meydana geldi. İlk depremde hasar alan ancak yıkılmayan (yorgun) binalar oldu. Ne yazık ki, ikinci şokta bu binalar tamamen çöktü.
Adıyaman Deprem Riski: Sembolik Yıkımlar ve Dersler
Adıyaman’da İsias Otel yıkıldı. Belediye Binası da yıkıldı. Şehir merkezindeki (Atatürk Bulvarı) yıkımlar büyüktü. Fakat, bu sadece sarsıntıyla ilgili değildir. Yapısal hatalar da etkilidir.
- İsias Otel: Zemin etüdü hataları vardı. Kolon kesme iddiaları gündeme geldi. Yetersiz donatı kullanılmıştı. Beton kalitesi düşüktü. Kısacası, bu durum insan faktörünün önemini gösterdi. Adıyaman’ın deprem riski karşısında insan faktörü belirleyicidir.
- Saat Kulesi Çevresi: Şehrin kalbi olan bölgedir. Burada topyekün yıkım meydana geldi. Çünkü, bitişik nizam yapılaşma tehlikelidir. “Çekiçleme etkisi” binaları yıktı. Binaların birbirine çarpması (çekiçleme etkisi), bu tehlikeyi kanıtladı.
3. Bölüm: Zemin Faktörü ve Sıvılaşma Gerçeği
Bir binanın sağlamlığı önemlidir. Ancak, üzerine oturduğu zemin de en az bina kadar önemlidir. Zeminin karakteri deprem performansını belirler. Dolayısıyla, Adıyaman’ın deprem riski, şehrin zemin yapısıyla doğrudan ilişkilidir.
Adıyaman Deprem Riski: Alüvyon Zeminler ve Zemin Büyütmesi
Adıyaman şehir merkezi tarihsel olarak verimli tarım arazileri üzerine kurulmuş, yani “alüvyon” zeminlere doğru genişlemiştir. Eğri Çayı ve çevresi buna örnektir. Bu zemin tipi ovalarda belirgindir.
- Zemin Büyütmesi (Amplification): Alüvyon zeminler karışıktır. Kum, çakıl ve kilden oluşur. Gevşek bir yapıdadır. Deprem dalgaları sert kayadan gelir. Örneğin, Karadağ bölgesinden (sert kayadan) gelen dalgalar, bu yumuşak zemine girer. Dalga hızı yavaşlar. Ancak, genliği (şiddeti) artar. Bu durum sarsıntıyı etkileyerek yüzeyde çok daha şiddetli hissedilmesine neden olur ve binalar daha fazla sallanır. Bu nedenle, Adıyaman merkezdeki yıkım, dağ eteklerine göre daha fazladır.
Adıyaman Deprem Riski: Sıvılaşma (Liquefaction) Riski
Alüvyon zeminlerde su seviyesi yüksektir. Yeraltı su seviyesinin yüksek olması risk teşkil eder. Bu durum “sıvılaşma” riskini doğurur.
- Mekanizma: Şiddetli sarsıntı anı kritiktir. Şöyle ki, suya doymuş kumlu zeminler değişir. Bu esnada taşıma kapasitesini kaybeder. Yani zemin sıvı gibi davranır. Dolayısıyla zemin, üzerindeki binayı taşıyamaz hale gelir.
- Adıyaman Örneği: Gölbaşı ilçesi en net örnektir. Gölbaşı ilçesi, sıvılaşma olayına tipik bir örnektir. Binalar hasar görmeden battı. Temelleriyle birlikte toprağa gömüldü. Yan yattı veya yer değiştirdi. Ayrıca, şehir merkezinde de görüldü. Dere yataklarına yakın bölgelerde çökmeler oldu. Sıvılaşma kaynaklı temel çökmeleri gözlemlendi. Bu yüzden, Adıyaman’ın deprem riski analizleri güncellenmelidir. Sıvılaşma haritaları parsel bazında yenilenmelidir.
4. Bölüm: Yapı Stoğu Analizi ve Sorunlar
Zemin ne kadar kötü olsa da kural değişmez. “Deprem öldürmez, bina öldürür” prensibi geçerlidir. Bu nedenle Adıyaman’ın deprem riski değerlendirmesinin yapılması zorunludur. Zira mevcut yapı stoğunun durumu zayıftır ve en zayıf halkayı oluşturmaktadır.
Adıyaman Deprem Riski: 2000 Öncesi Yapılar
Şehirdeki yapıların önemli bir kısmı eskidir. 1999 deprem yönetmeliği öncesinde inşa edilmiştir.
- Beton Kalitesi: O dönemde hazır beton yaygın değildi. Elle dökülen betonlar standart dışıydı. Kaliteleri C14-C16 seviyesindeydi.
- Düz Demir: Nervürsüz (düz) inşaat demiri kullanılmıştır. Beton ile demirin yapışması zayıfladı. Aderans sorunu oluştu. Sonuçta, deprem anında demir betondan sıyrıldı. Bu durum, yıkıma neden oldu.
- Denetim Eksikliği: Yapı denetim yasası o dönemde yoktu. Etkin bir denetim yapılmadı. Projeye uygun olmayan imalatlar yapılmıştır.
Adıyaman Deprem Riski: Yumuşak Kat ve Düzensizlikler
Adıyaman’ın ana caddelerinde binalar vardır. Atatürk Bulvarı ve Harikçi Caddesi örnektir. Alt katlar genellikle ticaridir. Dükkan, galeri veya market olarak kullanılır.
- Sorun: Ticari alan oluşturmak (veya dükkan yapmak) için duvarlar kaldırılır. Zemin kattaki duvarlar eksilir. Vitrinler genişletilir ve tavan yüksekliği artırılır. Böylece, binada “yumuşak kat” oluşur. Düzensizlik meydana gelir.
- Risk: Deprem anında rijitlik azalır. Zemin kat zayıflar. Üst katların ağırlığı altında ezilir. Sonuç olarak, bina olduğu yere çöker (pancake collapse). Adıyaman’daki birçok apartmanın yıkılma sebebi budur.
Adıyaman Deprem Riski: Asmolen Döşeme Sorunu
Bölgede asmolen döşeme yaygındır. Tavanın düz görünmesini sağlar. Ancak, deprem yüklerini iyi aktarmaz. Kirişli sistemler kadar başarılı değildir. Özellikle, ağır asmolen bloklar düşer. Birleşim yerlerinde zayıflıklar oluşur. Bu nedenle, Adıyaman deprem riski açısından önemlidir. Modern mimaride sorgulanması gereken bir konudur.
5. Bölüm: İlçe İlçe Risk Durumu
Adıyaman’ın deprem riski, il genelinde homojen (aynı) değildir. Her ilçenin faya uzaklığı farklıdır. Zemin yapısı da farklıdır.
1. Gölbaşı ve Çelikhan (En Yüksek Risk)
Bu iki ilçe yüksek risk taşımaktadır. Çünkü, doğrudan Doğu Anadolu Fay Hattı üzerindedir.
- Gölbaşı: Zemin sıvılaşması riski çok yüksektir. İlçe merkezi taşınmalı veya zemin iyileştirme yapılmalıdır. Jet grout ve fore kazık uygulamaları şarttır. Aksi halde, inşaat imkansızdır.
- Çelikhan: Dağlık bir yapıdadır. Ancak, fayın tam üzerindedir. Şiddetli sarsıntılara maruz kalır. Heyelan riski de yüksektir.
2. Adıyaman Merkez (Yüksek Risk)
Fay hattına 20-30 km mesafededir. Ancak bölgede zemin büyütmesi etkisi mevcuttur. En büyük hasarı alan bölgedir. Eski yapı stoğu yoğundur. Bu durum, riski artırır. Karadağ (kuzey) bölgesi kayalıktır. Ova (güney) kısmına göre daha güvenlidir.
3. Besni ve Tut (Yüksek-Orta Risk)
Fay hattına yakındırlar. Zemin yapıları nedeniyle risk altındadırlar. Özellikle, Besni’nin eski yerleşimleri risklidir. Yığma yapıları tehlikelidir.
4. Kahta, Samsat, Gerger (Orta Risk)
Bu ilçeler DAF’a uzaktır. Buna rağmen, Bozova fayı etki gösterir. Ancak, Bitlis-Zagros bindirme kuşağı da etki eder. Nitekim, depremler Samsat’ı 2017’de sarstı; 2018’de tekrar sarstı. Bu sarsıntılar sığ odaklı depremlerdi, fakat kerpiç yapı stoğu büyük hasar gördü. Dolayısıyla, bu durum Adıyaman deprem riski analizini önemli kılar. Kısacası, sadece büyük faylar değil, yerel kırıklar ve yapı kalitesi de sonucu belirler.
6. Bölüm: Geleceğin İnşası ve Risk Azaltma Stratejileri
6 Şubat depremleri bir yıkımdı. Ancak, Adıyaman için fırsattır. Şehri daha güvenli inşa edebiliriz. Adıyaman deprem riski ile yaşamak mümkündür. Doğru stratejiler gereklidir.
Yerinde Dönüşüm ve Zemin İyileştirme
Şehrin tamamen taşınması zordur. Sosyal ve ekonomik açıdan zordur. Bu nedenle, “Yerinde Dönüşüm” önemlidir. Ancak, bu dönüşüm dikkatli olmalıdır. Eski hataları tekrarlamamalıyız.
- Fore Kazık: Alüvyon zeminlerde yeni binalar yapacaksak şarttır. “Fore kazık” temelleri zorunlu tutmalıyız. Binanın yükünü yumuşak zeminden almalıyız. Derindeki sağlam kayaya aktarmalıyız.
- Radye Temel: Tüm yeni yapılarda kullanmalıyız. Binanın yükünü zemine eşit yayar. Radye jeneral temel sistemini standart hale getirmeliyiz.
Yeni Şehirleşme Alanları (Karadağ ve İndere)
Adıyaman yeniden inşa ediliyor. Şehir merkezinin kuzeyi seçildi. Karadağ ve İndere (Örenli) bölgeleri belirlendi. “Rezerv alan” olarak seçilmiştir.
- Zemin Avantajı: Bu bölgeler kayalık zemindir. Zemin büyütmesi etkisi yoktur. Sıvılaşma riski sıfırdır.
- Tünel Kalıp Sistemi: TOKİ bu bölgelerde inşaat yapıyor. Kalıcı konutlar inşa ediyor. TOKİ bu bölgelerde ‘Tünel Kalıp’ sistemi kullanıyor. Bu sistem binaları rijit yaparak bir kutu gibi sağlamlaştırır. 6 Şubat’ta TOKİ binalarının ayakta kalması, bu sistemin başarısını ve Adıyaman için en doğru çözüm olduğunu kanıtlamıştır. Sonuç olarak, Adıyaman deprem riski için en doğru çözümdür.
Sismik İzolatör Teknolojisi
Kritik binalarda kullanmalıyız. Şehir Hastanesi, Valilik, Emniyet gibi. Yeni yapılacak lüks konutlarda da yaygınlaştırmalıyız. “Sismik İzolatör” kullanımını önemsemeliyiz.
- Nasıl Çalışır?: Binanın temeli ile gövdesi arasına yerleştiririz. Şöyle ki, esnek izolatörler kullanırız. Bu sayede deprem sarsıntısını emer. Böylece bina sallanmak yerine “yüzer”. Sonuç olarak, taşıyıcı sistem hasar görmez. Hatta, içindeki operasyonlar (ameliyat vb.) devam eder. Yani, deprem anında bile güvenlidir.
Mühendislik ve Denetim
Adıyaman deprem riski ile mücadele etmeliyiz. En önemli ayak denetimdir.
- Beton ve Demir: C30 ve üzeri beton kullanmalıyız. Hazır beton şarttır. Nervürlü demir standartlarını uygulamalıyız. Taviz vermemeliyiz.
- Şantiye Denetimi: Yapı denetim firmaları aktif olmalıdır. Kağıt üzerinde değil, şantiyede olmalıdır. Kolon-kiriş birleşimlerini kontrol etmeliyiz. Etriye sıklaştırmalarını incelemeliyiz. Beton döküm süreçlerini sıkı denetlemeliyiz.
7. Bölüm: Afet Yönetimi ve Toplumsal Hazırlık
Sadece sağlam bina yetmez. Aynı zamanda, toplumu da afete hazırlamak gerekir.
Toplanma Alanları ve Konteyner Kentler
Deprem sonrası barınma sorundur. Hatta, Adıyaman’ın en büyük sorunuydu. Bu yüzden gelecekteki afetler için planlamalıyız. Şöyle ki, altyapısı hazır toplanma alanları gereklidir. Zira, su, elektrik, kanalizasyon olmalıdır. Ayrıca, lojistik depolarını şimdiden planlamalıyız.
Eğitim ve Bilinçlendirme
Halkın deprem bilincini artırmalıyız.
- Eşya Sabitleme: Yaralanmaların çoğu ev içindedir. Devrilen eşyalardan kaynaklanır. Gardırop, vitrin gibi eşyaları sabitlemeliyiz. Duvara monte etmeliyiz.
- Çök-Kapan-Tutun: Deprem anında doğru davranış önemlidir. Refleks haline getirmeliyiz. Eğitimler vermeliyiz.
- DASK: Zorunlu Deprem Sigortası önemlidir. Ekonomik toparlanma için bir güvencedir.
Sonuç: Dirençli Bir Adıyaman İçin El Ele
Adıyaman deprem riski, coğrafi bir kaderdir. Ancak, yıkım bir kader değildir. 6 Şubat depremleri bize doğaya meydan okumanın bedelini ağır bir şekilde ödetti. Artık bilimin ve mühendisliğin kurallarına tam uyum zamanıdır. Çünkü fay hatlarını yok edemeyiz, ayrıca zemin yapısını değiştiremeyiz. Ancak, seçim yapabiliriz. Yani bu zemin üzerine nasıl bina yapacağımızı seçebiliriz.
Sağlam zeminlere (Karadağ) yönelmeliyiz. Aynı zamanda ovalardaki yapılaşmada dikkatli olmalıyız. Bunun için, ileri mühendislik tekniklerini kullanmalıyız (kazık temel, izolatör). Ayrıca, denetimsizliğe son vermeliyiz. Dahası, deprem bilincini yaşam tarzı yapmalıyız. İşte bu adımlar Adıyaman’ın geleceğini kurtaracaktır. Bu süreçte, firmamız tüm süreçlerde yanınızdadır. Şöyle ki, zemin etüdünden kentsel dönüşüm danışmanlığına kadar, bina güçlendirme projelerinden risk analizine kadar, firmamız Adıyaman halkının yanındadır. Unutmayalım ki, şehir ortak eserdir. Yani, depreme dirençli bir şehir hepimizin eseridir; sadece mühendislerin değil, tüm toplumundur. Öncelikle acılarımızdan ders almalıyız. Daha güvenli bir Adıyaman inşa etmeliyiz. Nihayet umutlu bir Adıyaman’ı hep birlikte kuracağız.
Youtube videolarımızı izlemek için buraya tıklayabilirsiniz.
Daha fazla bilgi almak ve bizimle iletişim kurmak için buraya tıklayabilirsiniz.
